2017 Ocak ayında yürürlüğe giren Sınai Mülkiyet Kanunu ile çok sayıda yenilik hayatımıza girdi. Bunlardan biri hizmet buluşları ve yüksek öğrenim kurumlarında yapılan buluşların hak sahipliği ve buluşçuların hakları ile ilgili idi. Bu değişikliklerden ilki olan hizmet buluşları ile ilgili detaylara değinmek , sistemin uygulaması ve zorlukları ile ilgili fikirlerimi ifade etmek isterim.
SMK öncesindeki dönemde de hizmet buluşları ile ilgili detaylar patent kanun hükmünde kararnamesinde bulunuyordu ancak SMK ile birlikte çok daha detaylı hale gelen buluşçulara ödenmesi gereken bedel konusu, yeni bir yönetmeliğe bile konu oldu.
Kavramlar
Hizmet buluşu: Çalışan tarafından iş görme borcunun gereği olarak geliştirilen buluşlar ve büyük ölçüde işletmenin deneyim ve çalışmalarına dayalı olarak çalışan tarafından geliştirilen buluşlardır. Yani çalışanın görev alanına girdiği için yaptığı buluşlar da, görevi buluş yapmak olmamasına rağmen işletmenin deneyimlerinden büyük ölçüde yararlanılarak yapılan buluşlar da hizmet buluşu olarak tanımlanmaktadır.
Bildirim yükümlülüğü: Yukarıda belirtilen şekilde buluş yapan bir çalışanın, işverenine buluş yaptığına dair bildirimde bulunma yükümlülüğü bulunmaktadır. Çalışan buluş yaptığında gecikmeksizin işverene buluşunu bildirmekle yükümlüdür.
Serbest buluş: İşverenin çalışanın buluşu ile ilgilenmemesi halinde serbest bırakması halinde buluşa verilen isimdir.
Tam hak talebi: İşverenin buluşun kendisine bildirimi sonrasında buluşla ilgili tüm hakların kendisinde kalmasını talep etmesidir.
Kısmi hak talebi: İşverenin buluşun kendisine bildirimi sonrasında buluşu serbest bırakması ama kullanım için kısmi olarak hak talep etmesidir.
Sürecin akışı
Yalnız kavramlara bakılarak sürecin tamamını anlamak çok kolay değildir. Bu nedenle sırası ile buluşun yapılması sonrasında nasıl bir süreç işleyeceğine dair bir akış sunmaya çalışacağım.
- Çalışanın buluşu yapması
- Çalışanın buluşu tüm ayrıntıları ile yazılı olarak gecikmeden işverene bildirmesi .
- Bildirim eksik ise işverenin bildirimden itibaren iki ay içinde eksiklerin giderilmesini talep etmesi .
- Eksiklerin giderilmesi. Eksiklerin bir ay içinde giderilmemesi halinde buluş bildiriminin yeniden yapılması.
- Her şey yolunda ise işverenin usulüne uygun olarak yapılan buluş bildiriminden itibaren 4 ay içinde tam hak ya da kısmi hak talebinde bulunması.
- Tam hak talebinde bulunuldu ise : Bu durumda çalışan, işverenden buluştan faydalanma karşılığı olarak bedel isteyebilir. Ayrıca işverence buluşu yapan çalışana/çalışanlara teşvik ödülü verilir.
- Kısmi hak talebinde bulunuldu ise: Bu durumda buluş serbest kalır, işveren kısmi olarak buluşu kullanabilir. İşveren buluşu kullanır ise çalışan buluştan faydalanma bedeli talep eder.
- Son seçenek işverence buluşun tamamen serbest bırakılmasıdır. Bu durumda haklar tamamen buluşu yapan çalışana ait olur.
Ödenecek tutarlar
Teşvik ödülü ve makul bedel olmak üzere iki tür ödeme bulunmaktadır.
Teşvik ödülü olarak belirlenen miktarın hesaplaması daha kolay ve nettir. Bu rakam, ödemenin yapılacağı yıldaki net asgari ücretin altında olamaz. Birden fazla buluşçu tarafından buluş yapılması halinde , buluşçuların buluşa katkı payı oranında ödeme yapılır.
Makul bedel olarak adlandırılan bedelin belirlenmesi biraz daha zorlu bir süreçtir.
Makul Bedelin belirlenmesi
En çok belirsizliğe neden olan, firmaların en zorlandığı ve bir yandan da buluş yapılması süreci içine doğru uyarlanması gereken kısım faydalanma bedelinin belirlenmesi kısmıdır. Bu konuda birçok firma 2017’den beri belirli yaklaşımlar benimsemiş ve bazı algoritmalar geliştirerek süreci kolay hale getirmeye çalışmıştır. Kanun ve ilgili yönetmeliklerde bedelin belirlenmesi için önerilen ve uygulanması zorunlu olmayan çeşitli yöntemler vardır. Buradaki esas amaç karşılıklı anlaşma olarak vurgulanmıştır.
Bu konudaki genel esaslar yönetmelik madde 10’da aşağıdaki şekilde belirlenmiştir.
(1) Bedelin belirlenmesinde özellikle hizmet buluşunun ekonomik değeri, çalışanın işletmedeki görevi ve işletmenin hizmet buluşunun gerçekleştirilmesindeki katkısı dikkate alınır.
(2) Bedelin miktarı, buluştan elde edilen kazanç ile 20 nci maddenin birinci fıkrasına göre buluşun ait olduğu gruplar esas alınarak 21 inci maddenin üçüncü fıkrasındaki tabloda verilen katsayılar çarpılarak bulunur.
(3) Buluştan elde edilen kazanç, buluşun işletme tarafından kullanılması durumunda elde edilen kazanç ile buluşun işletme tarafından kullanılmayarak lisans, devir veya takas yoluyla elde edilen kazancın toplamına eşittir.
Bu fıkralarda belirtilen parametrelerin doğru belirlenmesi işletmeler açısından çok da kolay değildir. Özellikle söz konusu buluşun bir ürün değil bir yöntem olması ya da bir ürünün sadece bir parçası ile ilgili olması halinde öncelikle buluşun tüm ürün üzerindeki katkısının belirlenmesi ardından buluşun işletmeye katkısının belirlenmesi gerekir. Tüm bu aşamalar objektif olmayı ve tüm verileri doğru tutmayı gerektirir ve bu sebeple hataya açıktır.
Sonuç
Çalışan Buluşları Yönetmeliği 2017 sonrasında sanayi firmalarının işini kolaylaştıracak kadar açık olmadığı için farklı senaryolara yer veren bir kılavuz hazırlığı yapılmaya başlanmıştır. Türk Patent nezdinde oluşturulacak olan bu kılavuz için kamu, sanayi ve yüksek öğrenim kuruluşlarının bulunduğu temsilcilerce çeşitli toplantılar yapılmış ve yönetmelikteki belirsizliklerin neler olduğuna dair görüş alınmıştır. Bunun sonucunda yayımlanan kılavuz bir nebze de olsa kafalardaki soru işaretlerini gidermesi yönünden olumludur.
Yapılan toplantılarda yaptığım gözlemler ve kılavuz çalışmasının detaylarına yönelik incelemelerime göre, buluşun yapılmasından çok daha karmaşık ve farklı senaryolara göre değişken olabilen “makul bedel” uygulaması, buluşçuların haklarını koruma amacı gütse de, uzun vadede işverenin iş yükünü büyük oranda arttırmaktadır. Bunun yanında buluştan elde edilen kazançtan yola çıkılması gerektiğinden ve başvurunun patente dönmesinin de yıllar alması nedeni ile geçen süre zarfında buluşçuların işten ayrılmaları durumunda, işverenin çalışanı ile bağlantısının devam etmesini zorunlu kılmaktadır. Bu sebeple başvuru ve başvurudaki buluşçu sayısı çok olan firmalarda sadece bu işin takibi için yazılımlar ve çalışanlar bulundurmayı gerekli hale getirmesi sebebi ile uygulama zorlukları olan ve maliyetli bir sistemdir.
Bahsedilen zaman maliyetinin önüne geçmek şimdilik mümkün olmasa da , kurulan sistemlerin çalışan ve işveren arasında uyuşmazlıklara neden olabileceği durumların gözlemlenmesi sürece katkı sağlayabilir. Zaman geçtikçe bu konulardaki uyuşmazlıkların davalara konu olacağını ve çıkan kararların da sürecin ilerlemesine katkıda bulunacağına inanıyoruz.
